منظور از بهسازی محیط کار، انجام تمام اقدام هایی است که باعث جلوگیری از انتشار بیماری های عفونی و
سرایت آن به کارگران می‌شود. همچنین از میان بردن عوامل زیان‌آوری که مربوط به صنعت خاصی نمی‌شود
نیز زیرمجموعه‌ای از بهسازی محیط کار انگاشته می‌شود.
اصول بهسازی محیط کار عبارت‌اند از:
الف) تهیه آب آشامیدنی پاک، سالم و کافی
ب ) جمع‌آوری و دفع مواد مایع و جامد زائد
پ) تأمین غذای سالم برای تمام کارکنان
ت ) مبارزه با حشرات و جوندگان و کنترل آن‌ها
ث ) ایجاد تسهیلات بهسازی کافی
ج) تأمین نظافت عمومی محیط کار
الف ) تهیه آب آشامیدنی پاک، سالم و کافی:
وجود یک منبع آب آشامیدنی پاک و قابل‌اطمینان در هر واحد صنعتی ضروری است. در صورت امکان واحد مای صنعتی می‌بایست برای آشامیدن از شبکه آب‌رسانی شهری استفاده کنند، در غیر این صورت بایستی خود مستقیماً با توجه به وضعیت کار، تعداد افراد شاغل و وضع اقتصادی، منبع آبی که ازنظر کمیت و کیفیت قابل‌قبول باشد، فراهم نمایند.
یکی از بهترین شیوه‌های تأمین آب آشامیدنی در محیط کار، نصب تعداد کافی آب‌سردکن فواره‌ای در بخش‌های گوناگون کارخانه است، به‌طوری‌که برای هر ۵۰ نفر یک دستگاه آبخوری در نظر گرفته شود و فاصله آبخوری‌ها از کارگران بیش از ۶۰ متر نباشد. درصورتی‌که از آب‌سردکن‌های شیردار استفاده می‌شود، باید برای نوشیدن از لیوان‌های یک‌بارمصرف استفاده گردد.
ب ) جمع‌آوری و دفع مواد مایع و جامد زائد:
در هر صنعتی همواره مقداری مواد زائد به‌صورت مایع یا جامع وجود دارد که محتوای آن به نوع فعالیت واحد صنعتی بستگی دارد. ازاین‌رو، شیوه‌های جمع‌آوری، انتقال و دفع این مواد نیز متفاوت هست. برای مثال، روش جمع‌آوری مواد زائد در صنایع غذایی، صنایع سنگین و تأسیسات هسته‌ای کاملاً با یکدیگر اختلاف دارد. ازآنجاکه این مواد زائد می‌توانند خطرات بهداشتی زیادی را برای کارکنان صنایع و ساکنین مناطق اطراف کارخانه به وجود آورند، بنابراین اتخاذ روشی مناسب و مطلوب جهت جمع‌آوری، انتقال و دفع کارآمد آن‌ها از اهمیتی ویژه برخوردار است.
شیوه‌هایی که برای دفع این مواد گزیده می‌شوند می‌بایست:
۱- هیچ‌گونه اثر نامطلوبی بر جامعه نداشته و یا اثرات ناگوار آن از شیوه‌های دیگر کمتر باشد.
۲- ازنظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه باشد.
٣- وسایل و ابزار کار در دسترس باشد.
۴- برای اجرای درست مراحل گوناگون دفع مواد زائد، گروهی این وظیفه مهم را بر عهده گیرند و تمام افراد
موظف به همکاری با آنان باشند.
جمع‌آوری و دفع صحیح زباله و مواد زائد جامد:
در هر صنعتی همواره مقداری مواد زائد تولید می‌شود که نوع آن به نوع صنعت و فرآورده آن بستگی دارد. برخی از این مواد زائد جامد کاملاً بی‌اثر بوده ( مانند کربنات کلسیم ) و برخی دیگر بسیار سمی می‌باشند ( مانند مواد اشتغال پذیر، تفاله‌های رادیواکتیو و …) مواد زائد جامد بایستی به‌گونه‌ای دفع شوند که ازنظر بهداشتی زیانی متوجه کارگران آن صنعت و سایر کارکنان منطقه ننماید، زیرا این مواد زائد اغلب حاوی مواد شیمیایی، میکروب‌های بیماری‌زا و دیگر مواد زیان‌آوری هستند که پخش آن در محیط، انتشار بیماری‌ها و مشکلات بهداشتی را سبب می‌شود.
روش‌های جمع‌آوری و دفع صحیح زباله انسانی که مواد تشکیل‌دهنده آن برای تمام اجتماعات تقریباً یکسان است، مشخص هست و همواره می‌توان از یکی از روش‌های موجود در مهندسی بهداشت برای جمع‌آوری و دفع صحیح آن استفاده نمود، اما در مورد مواد زائد صنایع با توجه به این‌که بسته به نوع صنعت مواد محتوی آن‌ها از صنعتی به صنعت دیگر بسیار متفاوت است ازاین‌رو، برای هر صنعت می‌بایست روشی ویژه برای دفع آن‌ها به کار گرفته شود. ازجمله روش‌های موجود استادِ از زباله سوزها و یا شیوه دفن مواد زائد است. گفتنی است که برای دفع مواد زائد خطرناک مانند زباله‌های رادیواکتیو و مواد شیمیایی سمی، باید از روش‌های خاص استفاده کرد.
جمع‌آوری و دفع صحیح، فاضلاب:
در جهان امروز مسئله آلودگی محیط، به‌ویژه منابع آب، مشکلات بسیاری را در محیط‌زیست ایجاد کرده است. جمعیت مناطق شهری به‌سرعت رو به افزایش است و به همین ترتیب صنایع نیز گسترش زیادی پیداکرده‌اند. این دو، یعنی افزایش جمعیت و توسعه صنایع ازنظر تنوع و تعداد از یکدیگر جداناشدنی هستند و هر دو سبب تولید مقادیر بسیار زیاد مواد پسمانده و مازاد به‌صورت مایع و یا جامد می‌شوند. درنتیجه ورود این مواد به منابع آب مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، آب‌های زیرزمینی، آلودگی شدید آن‌ها را موجب می‌گردند. اثرات ورود فاضلاب‌های صنعتی به منابع آب عبارت‌اند از:
-کاهش اکسیژن محلول در آب
ورود مقادیر زیاد از مواد آلی قابل فساد به منابع آب به‌وسیله فاضلاب‌های صنعتی، سبب مصرف سریع اکسیژن محلول در آب می‌گردد. در حقیقت، عمل تجزیه مواد آلی در آب که درنتیجه تغذیه باکتری‌های هوازی بر روی این مواد انجام می‌شود، نیاز به مقداری اکسیژن دارد که درنتیجه اکسیژن موجود در آب که به‌صورت محلول هست به مصرف این کار می‌رسد و مقدار اکسیژن آزاد آب رو به کاهش می‌گذارد.
بروز چنین حالتی در منابع آب، اثرات سوء بسیاری را با خود به همراه می‌آورد که از آن جمله می‌توان به نابود شدن موجودات آبزی و ایجاد بوی نامطبوع اشاره کرد. برخی از صنایع که فاضلاب آن‌ها محتوی مقدار زیادی
مواد آلی بوده و سبب اکسیژن زدایی سریع آب می‌شوند عبارت‌اند از: صنایع تولید مواد غذایی (مانند کمپوت سازی، کنسروسازی، شیر و فراورده‌های آن) کاغذ و مقواسازی، نساجی، دباغی، تصفیه شکر و نشاسته سازی. در بعضی فاضلاب‌های صنعتی افزون بر مواد آلی فسادپذیر که به‌طور زیست‌شناختی تجزیه‌شده و سبب مصرف اکسیژن آزاد آب می‌گردند، برخی مواد نیز وجود دارند که به‌محض وارد شدن فاضلاب به منابع آب، مستقیماً با اکسیژن محلول ترکیب‌شده و کم شدن غلظت اکسیژن آزاد را سبب می‌گردند. فاضلاب‌های صنایع کاغذ و مقواسازی، دباغی و چرم‌سازی، فولادسازی و پتروشیمی از آن جمله‌اند.
– ته‌نشینی مواد جامد
در فاضلاب برخی از صنایع، مواد جامد معلق پس از ورود فاضلاب به منابع آب به‌سرعت در بستر این منابع ته‌نشین شده و پس از مدتی سبب برشدن آن می‌شود. صنایعی که فاضلاب آن‌ها چنین ویژگی را دارد عبارت‌اند از: معادن، ذوب فلزات، فولادسازی، کاغذ و مقواسازی، شست و شوی ماسه و برخی صنایع تولید مواد شیمیایی که در آن‌ها مواد شیمیایی از مقدار زیادی خاک و سنگ استخراج می‌شوند.
– سمیت
به کار بردن مواد گوناگون شیمیایی در صنایع موجب شده است که آب‌ها در محیط‌زیست از طریق فاضلاب‌های صنعتی به این مواد شیمیایی آلوده گردند. این نوع آلودگی‌ها در حقیقت چه ازنظر تعیین و تشخیص نوع و غلظت آلوده‌کننده‌ها در آب و چه ازنظر برطرف کردن و کنترل آلودگی در آب پیچیده‌ترین و مشکل‌ترین نوع آلودگی آب هستند. ورود فاضلاب صنایع فلزی به آب سبب بالا رفتن غلظت انواع فلزات (که بسیاری از آن‌ها سمی هستند ) در آب می‌شود. فاضلاب برخی صنایع تهیه مواد شیمیایی معدنی ممکن است دربردارنده موارد سمی مانند ترکیبات سیانور، آرسنیک و … باشد که در صورت ورود این فاضلاب‌ها به آب، غلظت هر یک از مواد سمی افزایش‌یافته و حتی می‌تواند آب را مسموم سازد.
فاضلاب صنایع مواد شیمیایی آلی که شامل صنایع پتروشیمی هست، حاوی مقادیر زیادی مواد آلی، است که اغلب آن‌ها زیان‌آور می‌باشند. ازجمله این مواد آلی که سبب آلودگی منابع آب می‌شوند، می‌توان هیدروکربن‌های کلره و تعداد زیادی مواد شیمیایی که تحت عنوان آفت‌کش‌ها در کشاورزی برای مبارزه با آفات و نباتات و علف‌های هرز به کار می‌روند را مثال زد.
– مزه و بو
مواد زائدی که پس از ورود به آب ایجاد مزه و بوی نامطبوع می‌کنند ازنظر آشامیدن، پرورش ماهی و سایر موجودات دریایی غذایی و حتی استفاده از آب به منظورهای تفریحی و ورزشی بسیار دارای اهمیت هستند، زیرا مزه و بوی نامطبوع این مواد در آب، آن را برای آشامیدن نامناسب ساخته و سبب ایجاد مزه و بوی نامطلوب در گوشت آبزیان خوراکی می‌شود و کیفیت آب را برای مقاصد تفریحی پایین می‌آورد.
فاضلاب‌هایی که سبب مزه و بوی نامطبوع در آب می‌شوند عبارت‌اند از: فاضلاب صنایع کاغذ و مقواسازی، نساجی، استخراج و تصفیه نفت، پتروشیمی، دباغی و به‌طورکلی صنایع شیمیایی.
– روغن و گریس
ریخت‌وپاش و نفوذ گریس و انواع روغن‌ها هنگام کاربرد آن‌ها در مصارف گوناگون شخصی، صنعتی و تجاری و ورود آن‌ها به منابع آب یکی از مزاحم‌ترین نوع آلودگی آب‌ها هست. تابه‌حال پیش‌بینی‌ها و اقدام‌های مؤثری به‌منظور جلوگیری از ریخت‌وپاش و ورود مواد نفتی به آب‌ها در اغلب نقاط دنیا، انجام‌شده است؛ اما متأسفانه ریخت‌وپاش‌های اتفاقی این مواد در آب‌ها اجتناب‌ناپذیرند. به‌ویژه نشت مواد نفتی از نفت‌کش‌ها به علل گوناگون مانند شکاف برداشتن بدنه یا غرق شدن نفت‌کش یکی از مشکلاتی است که پی‌درپی پیش می‌آید. این قبیل رویدادها اغلب به دلیل عدم دقت کافی در ترابری این مواد آلوده‌کننده محیط در دریاها هست. نشت مواد نفتی به آب سیب وارد شدن خساراتی بسیار ازجمله از بین رفتن آبزیان و پرندگان می‌گردد.
با توجه به آنچه گذشت، فاضلاب‌های صنعتی به‌نوبه خود نقشی بزرگ در آلودگی آب‌ها در طبیعت ایفا می‌کنند. در بسیاری نقاط، فاضلاب‌های صنعتی را وارد شبکه فاضلاب شهری می‌کنند تا با فاضلاب‌های سطحی و خانگی مخلوط و یکجا تصفیه گردند؛ اما در اغلب موارد بایسته است که فاضلاب‌های صنعتی به‌طور جداگانه تصفیه‌شده و یا دست‌کم پیش از وارد شدن آن به شبکه فاضلاب شهری پاره‌ای اعمال پالایش مانند خنثی کردن، اکسیدِ کردن، احیا، انعقاد، رسوب دادن و تبادل یونی بر روی آن انجام شود تا آنگاه بتوان آن را وارد شبکه فاضلاب شهری نمود. گاهی نیز فاضلاب‌های صنعتی را در چاه و یا آب‌های سطحی تخلیه می‌کنند که درهرحال می‌بایست قبلاً پالایش شوند. در غیر این صورت، باعث آلودگی‌های شدید منطقه شده و پی آمده‌ای ناگوار زیست‌محیطی به بار می‌آورد.
برای دفع مناسب فاضلاب صنعتی، نخست باید مقدار فاضلاب روزانه که وارد آب پذیرنده می‌شود و نیز عناصر موجود در آن را تعیین کرد، سپس بهترین شیوه آلودگی‌زدایی را برگزید. با تصفیه فاضلاب و جدا کردن مواد آلوده‌کننده از پساب صنعتی، نه‌تنها مخاطرات بهداشتی فاضلاب کاهش می‌یابد، بلکه گاهی عناصر بازیافت شده ارزش اقتصادی دارند. از آب حاصله نیز می‌توان برای آبیاری زمین هاای کشاورزی بهره جست.
پ ) تأمین غذای سالم برای تمام کارکنان:
هدف از تأمین غذای سالم و مراقبت‌های بهداشتی در تهیه و پخت غذا، پیش‌گیری از بروز بیماری‌ها و مسمومیت‌های غذایی است. بیماری‌هایی که در اثر مصرف غذا آلوده یا فاسد ایجاد می‌شوند، عبارت‌اند از :
– عفونت‌های میکروبی که از طریق غذا منتقل می‌شوند.
– مسمومیت‌های غذایی که در اثر مصرف غذای مانده و فاسد ایجاد می‌شوند.
– انگل‌ها که از طریق غذا انتقال می‌یابند.
– مسمومیت در اثر مواد شیمیایی.
برنامه غذایی کارگران صنایع گوناگون باید با مقررات و نظارت کارشناسان تغذیه و متناسب با نوع فعالیت کارگران تهیه شود. کارگران نباید غذای خود را در محلی که ماده سمی وجود دارد صرف کنند و می‌بایست از نگه دارای مواد غذایی در محل کار پرهیز نمایند. برای جلوگیری از صرف غذا در محل کار، هر کارخانه باید دارای غذاخوری مناسب بوده که در آن تسهیلات زبر فراهم‌شده باشد:
– یک وعده‌غذای گرم و کامل برای کارکنان تهیه شود.
– کاملاً تمیز بوده و تمام نکات بهداشتی در آن رعایت شود، مثلاً وجود در و پنجره توری دار و ….
– دست گم گنجایش یک‌سوم از تعداد کل کارگران را داشته باشد.
– در محل مناسبی از کارخانه ساخته‌شده باشد تا بعد مسافت مشکلی را ایجاد نکند.
– برای کارگرانی که برنامه غذایی خاصی دارند، مانند افراد مبتلابه پرفشاری خون، دیابت، زخم معده و … غذای مخصوص تهیه کنند.
به‌منظور پیش‌گیری از انتشار بیماری‌ها و شیوع مسمومیت‌های غذایی، کارگران آشپزخانه می‌بایست به‌طور دوره‌ای به‌دقت معاینه شوند.
توجه به تغذیه کارگران ازنظر کمی و کیفی نه‌تنها سلامت کارگران را تضمین می‌کند و از بیماری و غیبت‌های مکرر آن‌ها می‌کاهد، بلکه به افزایش تولید نیز کمکی شایان توجه می‌کند.
ت) مبارزه با حشرات و جوندگان و کنترل آن‌ها
یکی از بهترین شیوه‌های مبارزه با حشرات، نابود کردن مکان‌های رشد و نمو آن‌هاست. همچنین، برای مبارزه با حشرات، به‌ویژه مگس و سوسک، افزون بر تمیز نگه‌داشتن محیط، سم‌پاشی پناهگاه‌های آنان مانند شکاف‌ها، سوراخ‌ها، مجاری فاضلاب و … با سموم حشره‌کش می‌تواند تأثیری قابل‌توجه داشته باشد.
جوندگان افزون بر این‌که ممکن است ناقل بیماری‌هایی مانند طاعون، تیفوس و سالمونلوز باشند، زیان‌های اقتصادی فراوانی نیز ازنظر تخریب مواد غذایی، فرآورده‌های کشاورزی، فرآورده‌های صنعتی و … به بار می‌آورند. نظافت عمومی محیط و همچنین به کاربردن روش‌های شیمیایی در کنترل این‌گونه جوندگان مؤثر هست.
ث) ایجاد تسهیلات بهسازی کافی:
در هر صنعتی ایجاد تسهیلات بهسازی مانند، آبریزگاه، دستشویی، دوش، رختکن و … امری بایسته است. ایجاد تسهیلات بهسازی کافی، تمیز و بهداشتی سبب جلوگیری از انتشار بیماری‌های عفونی در محیط کار خواهد شد.
١- تسهیلات نظافت و شست‌وشو:
ازنظر مقررات، فراهم کردن تسهیلات کافی و مناسب برای شست‌وشو و نظافت ضروری است. این تسهیلات شامل آب سرد و گرم، صابون و حوله است. در صنایعی که از مواد سمی یا محرک پوست استفاده می‌شود، تسهیلات شست‌وشو در کارگاه از اهمیتی خاص برخوردار است، به‌گونه‌ای که در موقع لزوم بتوان بی‌درنگ از دوش و دستشویی استفاده کرد. وجود دوش در صنایع گرم، صنایع شیمیایی و … ضرورت قانونی دارد.
۲- رختکن:
برای تعویض لباس کارگران و لباس‌هایی که در طول مدت کار پوشیده نمی‌شوند، می‌بایست مکانی مناسب در نظر گرفته شود. شرایطی که رختکن، باید دارا باشد، به‌قرار زیر است:
– جایگاه مجزای نگه‌داری لباس و وسایل شخصی برای هر کارگر
– فضای کافی برای تعویض لباس و کفش
– نظافت و تمیزی مطلوب
– تهویه و نور کافی
بهتر است رختکن در محلی در نظر گرفته شود که از کارگاه‌های مختلف دور نبوده و کارگران مجبور باشند
برای ورود به کارگاه از درون آن عبور کنند تا به‌این‌ترتیب حتماً لباس خود را تعویض نمایند.
ج) تأمین نظافت عمومی محیط کار:
در محیط کار افزون بر تمیز کردن کارگاه‌ها و راهروها، نظافت محوطه کارخانه نیز اهمیتی زیاد دارد، به ویژه در صنایعی که مواد خطرناک و سمی مورداستفاده قرار می‌گیرند و یا تولید می‌شوند. نظافت عمومی محیط کار را باید بر عهده افراد خاصی گذارد و از سایر کارکنان خواست تا به آنان همکاری کنند. نظافت و زیبایی محیط کار ازنظر روانی اثری بسیار مطلوب بر روحیه کارگران دارد و افزون بر آن تا حد زیادی از میزان حوادث ناشی از کار و آتش‌سوزی در محیط کار می‌کاهد. همچنین، ازنظر بهداشتی نیز تمیز کردن کارگاه و دفع این ضایعات از اهمیتی زیاد برخوردار است. ذراتی که بر روی کف، دیوارها، سطوح و… ته‌نشین می‌شوند، می‌توانند باعث آلودگی ثانویه هوای محیط کار شوند (راه رفتن و حرکت افراد در کارگاه باعث به هوا برخاستن این ذرات شده و تراکم آن‌ها را در هوای تنفسی افزایش می‌دهد).
منابع:
– پریوش حلم سرشت، اسماعیل دل پیشه، اصول بهداشت فردی، انتشارات چهر، ۱۳۷۷
– دکتر حمید حاتمی، دکتر سید منصور رضوی و …، کتاب جامع بهداشت عمومی، خرداد ۱۳۸۳
– پریوش حلم سرشت، اسماعیل دل پیشه، بهداشت‌کار، انتشارات چهر، ۱۳۷۶
محصولات hse
